هزاران سال پیش، وقتی انسان هنوز شهری نساخته بود و تنها نور آتش درون غارها را میشناخت، نگاهش به آسمان شب گره میخورد؛ به ماهی که کم و زیاد میشد و ستارگانی که بیهیچ آلودگی نوری میدرخشیدند. در همان شبهای طولانی بود که نخستین جرقههای شمارش در ذهن او زده شد.
انسانهای اولیه شاید نمیدانستند، اما با گذاشتن سنگی برای هر روز، یا کشیدن شیار روی استخوانی شکارشده، نخستین گامها را به سوی ریاضیات برمیداشتند. یکی از این یادگارها، استخوانی دهسانتی در کنگوست که امروز به «استخوان ایشانگو» معروف است. روی این استخوان، شیارهایی منظم حک شده؛ رد پای یک تقویم قمری، یا شاید نشانهای از شمارش چیزی که دیگر نمیدانیم چیست. چند هزار کیلومتر آنسوتر، در آفریقای جنوبی، استخوانی دیگر به نام «لبومبو» با قدمتی حدود ۴۳ هزار سال، همان حکایت را بازگو میکند؛ حکایت انسانی که میخواست بداند چند روز گذشته یا چند چرخهی ماه کامل شده است.
قرنها گذشت. جوامع شکل گرفتند، زمین تقسیم شد و محصول انبار شد. حالا شمارش ساده دیگر کافی نبود. در دل بینالنهرین، سومریان خط میخی را ابداع کردند و برای اولین بار اعداد را روی لوحهای گلی نوشتند. آنها نظام شصتپایه را به دنیا آوردند؛ نظامی که هنوز در ساعتها و زوایا و مثلثات با ماست. کاتبان سومری باید میدانستند چه مقدار غله به انبار آمده، چه مقدار بیرون رفته، و زمینها چه مساحتی دارند. برای این کار، جداول ضرب و تقسیم، نمادگذاری برای مقادیر ناشناخته و فرمولهایی برای محاسبه مساحت اختراع کردند. در اینجا بود که ریاضی از «شمارش» به «فکر کردن درباره روابط» تبدیل شد.
سفر ریاضی ادامه یافت. مصر باستان با هندسهاش، یونان با منطق و اثباتش، هند با عدد صفر، چین با مثلثاتش و تمدن اسلامی با جبر و نجومش، هرکدام چراغی به این مسیر افزودند.
و سرانجام، در اروپای قرن هفدهم، دو اندیشمند ــ آیزاک نیوتن در انگلستان و گوتفرید ویلهلم لایبنیتس در آلمان ــ به طور مستقل حساب دیفرانسیل و انتگرال را پدید آوردند. ابزاری که امکان فهم تغییرات پیوسته، مساحتهای پنهان زیر منحنیها و تحلیل حرکت و نیرو را داد و زیربنای مهندسی و علوم مدرن شد.
به این ترتیب، ریاضیاتی که با شیارهای ساده بر استخوانهای باستانی آغاز شد، امروز به شبکهای عظیم از ایدهها و فرمولها تبدیل شده است؛ زبانی که جهان را میخواند و درک ما از هستی را گسترش میدهد. این قصه، قصه کنجکاوی بیپایان انسان است که از دل تاریکی غارها شروع شد و تا روشنایی فناوریهای امروز ادامه دارد.
